به نام خدا

در این بخش پس از آشنایی با تقطیع ، ارکان و جدول ارکان مشهور را با هم مرور می کنیم .

ارکان

همانطور که در صرف عربی ، قوالبی برای کلمات اختراع کرده اند و مثلا می گویند ” شاعر ” بر وزن ” فاعل ” ، در عروض نیز برای کلمات ( یا مجموعه ی چند هجای کوتاه و بلند ) قوالبی وضع کرده اند و مثلا می گویند ” می آیم ” ( — — — ) بر وزن ” مــَــفعولــَــن ” . بنای این قوالب بر ” ف ” و ” ع ” و ” ل ” است و البته این قرارداد است و می توان به جای آن هر معادل دیگری را بکار برد چانکه در موسیقی ” ت ” و ” تن ” می گفتند . بدین حساب مثلا ” مفاعیلن ” می شود : ” ت َ تــَــن تــِــن تــُــن ”  و یا می شود گفت : ” د َ  دَم دِم دُم ” .

بعد از تقطیع اشعار به هجاها ( همانطور که در بخش های پیشین گفتیم ) با توجه به جدول ارکان ، به جای هرچند هجا یک رکن قرار می دهیم . به این عمل رکن بندی می گویند .

در این بیت امیر معزی : ای کاروان منزل مکن جز در دیار یار من  /  تا یک زمان زاری کنم بر ربع و اطلال و دمن

بعد از تقطیع ملاحظه می کنیم که مجموعه یا طرح ( —   —   ل   — ) در هر مصراع چهار بار تکرار می شود ( امتحان کنید ) رکن معادل این طرح  ( —   —   ل   — ) در جدول ارکان ، ” مستفعلن ” است . بدین ترتیب برای نشان دادن فرمول وزن چهار بار می گوییم : ” مستفعلن ” .

از تکرار این ارکان ( مجموعه هجاها ) است که وزن ایجاد می شود . یکی از فواید استفاده از ارکان این است که به کمک آن می توان وزن شعر را به صورت ” فرموله ” برای کسی خواند و مشخص کرد . مثلا گفت وزن این مصراع حافظ ” که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکل ها ” ، ” مفاعیلُن مفاعیلُن مفاعیلُن مفاعیلُن ” است .

جدول ارکان مشهور

مشهورترین و پراستعمال ترین ارکان عروض فارسی بیست رکن زیر است :

یک هجایی :

فــَــع  (  —  )

دو هجایی :

فــَــعــَــل  (  ل   —  )     و    فــَــع لــَــن   (  —   —  )

سه هجایی :

فــَــعــِــلــُــن  (  ل   ل   —  )  و  فاعــِــلــَــن  (  —   ل   —   )  و  فــَــعولــِــن  (  ل   —   —  )  و

مــَــفعولــِــن  (   —   —   —  )  و مــَــفعول ُ   ( —   —   ل  )

چهار هجایی :

فاعــِــلاتــِــن  (  —   ل   —   —  )  و   فاعــِــلات ُ  ( —   ل   —   ل  )  و  فــَــعــِــلاتــِــن  (  ل   ل   —   —  ) و

فــَــعــِــلات ُ  (  ل   ل   —   ل  )      و   مــَــفاعیلــُــن  (  ل   —   —   —  )   و  مــَــفاعیل ُ  (  ل   —   —   ل  )  و

مــُــفاعــِــلــُــن  (  ل   —   ل   —  )  و  مــُــستــَــفعــَــلــِــن  (  —   —   ل   —  )  و  مــُــستــَــفعــِــلُ  ( —   —   ل   ل  ) و

مــُــفتــَــعــِــلــِــن  (  —   ل   ل   —  )

پنج هجایی :

مــُــستــَــفعــَــلاتــُــن  (  —   —   ل   —   —   )   و  مــُــتــَــفاعــِــلــُــن  (  ل   ل   —   ل   —  )

——————- ***** ——————-

چنانکه ملاحظه می گردد در هیچ رکنی بیش از دو هجای کوتاه متوالی و سه هجای بلند متوالی قرار نگرفته است در غیر اینصورت تقطیع غلط می باشد . از این ارکان ” فــَــع ” و ” فــَــعــَــل ” فقط در پایان مصراع می آیند . اما ارکانی که به هجای کوتاه ختم شده اند هیچگاه در پایان مصراع قرار نمی گیرند ( فقط در آغاز و میان مصراع می آیند ) . از بقیه ی ارکان ، هم در آغاز و هم در حشو و هم در پایان مصراع استفاده می شود .

اغلب اوزان بر اساس پایه های چهار هجایی و سه هجایی است .

( جهت یادآوری :   هجای کوتاه =  ل   و هجای بلند =  — ) 

وزن

آهنگی را که از ترکیب و توالی منظم و مخصوصی از هجاها به وجود می آید وزن گویند . واحد وزن یا حداقل وزن ، رکن است . ارکان به دو طریق زیر با هم جمع می شوند و وزن مصراع را به وجود می آورند . پس وزن در شعر به یکی از دو طریق زیر بوجود می آید :

متفق ( یا متحد ) الارکان :    X X X X ( مانند : ” مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن ” )

متناوب الارکان :                y X y X  ( مانند : ” فعلاتُ فاعلاتن فعلاتُ فاعلاتن )

تذکر :

قدما گاهی شعر را به نحوی رکن بندی می کردند که هیچ نظمی ما بین ارکان به چشم نمی خورد ، یعنی نه متفق بود و نه متناوب ، مثل این وزن : ” مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلَن ”  (  —   —   ل  /  —   ل   —   ل  /  ل   —   —   ل  /  —   ل   —  ) . به این گونه اوزان ، مختلف الارکان می گفتند . اما این گونه اوزان را نیز می توان به نحوی رکن بندی کرد که مابین ارکان اتحاد یا تناوب باشد و مثلا به جای وزن فوق گفت : ” مستفعلن مفاعلُ مستفعلن فَعَل ” که با توجه به این که فَعَل ( = مفا ) دو هجای اول مفاعل است ، وزن ، متناوب الارکان محسوب می شود .

ما در این مطالب ، اوزان را به همان طریق سنتی رکن بندی می کنیم تا رابطه ی ما با عروض قدیم قطع نشود ؛ اما در حاشیه ی مطالب به رکن بندی صحیح که کیفیت به وجود آمدن وزن را به یکی از دو طریق ذکر شده بیان می کند اشاره خواهیم کرد .

در بخش بعدی به اوزان مشهور و رایج در شعر فارسی خواهیم پرداخت .

مانا باشید ۱۳۹۲/۰۱/۱۹