معانی لغوی عروض

درباره ی معنای واژه ی  ” عروض ” نظریات گوناگونی ارائه شده است که وجه زیر از بقیه معقول تر می نماید(۱) :

عروض بروزن ” فـَـعول ” کلمه یی است که درمعنی اسم مفعول به کار می رود (۲) ؛ یعنی مغروض ٌ علیه شعر است ، شعر را بر آن عرضه کنند تا موزون و ناموزون آن از هم باز شناخته شود .

تعریف عروض 

عروض یکی از اقسام علوم ادبی (۳) است که موضوع آن بحث در وزن ( =آهنگ ) شعر است و در مورد چگونگی ایجاد وزن ، انواع وزن ، صحت و سقم آن و برخی از شگردهایی که مخصوص کلام منظوم است بحث می کند .

تعریف وزن

وزن ، نظم و تناسب خاصی است در اصوات شعر ( =هجاها) . این نظم و تناسب اصوات به انحنای گوناگون نزد ملل مختلف مبین نوعی آهنگ و موسیقی است .

انواع وزن در زبان های گوناگون

درشعر سنتی هرزبانی ، تساوی تعداد هجاهای (۴) هر مصراع ، در وزن دخیل است . علاوه بر این عامل مشترک ، وزن شعرهرزبانی مبتنی برعامل خاصی است :

۱   وزن عددی (Numerical)

وزن مبتنی برتساوی تعداد هجاهای هر مصراع ( یعنی عامل خاصی در این گونه وزن دخیل نیست ) . وزن اشعارفرانسوی و ایتالیائی و اسپانیائی از این گونه است .

۲   وزن تکیه ئی (Accentual)

وزن مبتنی بر تکیه ئی (۵) که بر هجاها واقع می شود . وزن اشعار انگلیسی و آلمانی چنین است .

۳   وزن کمّی (Quantitative)

وزن مبتنی بر امتداد زمانی ، یعنی کمیت ( کوتاهی و بلندی ) هجاهاست . وزن شعر فارسی و عربی و سانسکریت و یونانی باستان و لاتین از این دست است .

۴   وزن نواختی (Tonic)

وزن بر حسب زیری و بمی اصوات ( هجاها ) مشخص می شود . وزن شعر چینی و ویتنامی از این قبیل است .

چنانکه ملاحظه شد در وزن تکیه ئی و نواختی ، عامل موثر نحوه ی تلفظ ، یعنی کیفیت ادای هجاهاست . از این روی به این اوزان ، کیفی (Qualitative)نیز می گویند .

انواع وزن در اشعار فارسی

درشعر سنتی فارسی تکرار منظم هجاهای کوتاه و بلند در مکان های معین ایجاد وزن می کند ( همواره تناسب خاصی مابین محل هجاهای کوتاه و بلند وجود دارد ) .

اگر هجاهای بلند را با علامت ” ــــ ” و هجاهای کوتاه را با علامت ” ل ” نشان دهیم ، طرح زیر که تکرار منظم هجاها را در محل های معین باز می نماید ، کیفیت ایجاد وزن را در دو بیت زیر روشن می کند :

۱      ۲     ۳     ۴      ۵      ۶      ۷       ۸      ۹      ۱۰       ۱۱

———————————————————————

ل    —    —     ل     —      —      ل     —     —       ل      —-          به نام خداوند جان و خرد

ل    —    —     ل     —      —      ل     —     —       ل      —-          کزین برتر اندیشه بر نگذرد

ل    —    —     ل     —      —      ل     —     —       ل      —-          خداوندنام و خداوند جان

ل    —    —     ل     —      —      ل     —     —       ل      —-          خداوند روزی ده رهنمای     ” فردوسی ”

چنانکه ملاحظه می شود ، درطرح فوق در ستون اول و چهارم و هفتم و دهم ، هجای کوتاه و در مابقی ستون ها هجای بلند واقع شده است . اگر تمام ابیات ” شاهنامه ” را به هجاهای کوتاه و بلند تقسیم کنیم ، در طرح فوق تغییری ایجاد نخواهد شد و مثلا همیشه در ستون هفتم هجای کوتاه و در ستون هشتم هجای بلند تکرار خواهد شد . به اینگونه وزن ، وزن عروضی گویند .

وزن اشعار نیمائی (۶) نیز مانند اشعار سنتی ، عروضی است با این تفاوت که تساوی طولی مصاریع و بالتبع تساوی هجای مصراع ها شرط نیست .

در بخش بعدی توضیحات بیشتری در این خصوص بعرض خواهد رسید .

مانا باشید . ۱۳۹۲/۰۱/۰۵

————————————————————————————————————————————————————————————–

(۱) و هیچ بعید نیست که اصلا واژه عروض عربی نباشد . ابوریحان در تحقیق ماللهند از مشابهت برخی از اصطلاحات عروض هندی با عربی سخن می راند از جمله مشابهت کلمه ی ” اَری َ ” با عروض ( نام جزء آخر مصراع اول ) ، مشابهت Sabda با سبب و Varta با وتد و ترکیب  Sabda vattavat با سبب و وتد ( وزن شعر فارسی ، خانلری ، ۸۸ )

(۲) از این قبیل است : ر َ کوب به معنی مرکوب و ر َ سول به معنی فرستاده شده .

(۳) امروزه عروض جزو یکی از نظام های زبان شناسی محسوب می شود و در مطالعات مربوط به فنولوژی ( واج شناسی ) و سبک شناسی کاربرد وسیع یافته است .

(۴) در مورد هجا در بخش های بعدی بحث خواهد شد .

(۵) تکیه امتیازی است که به وسیله ی تاکید در تلفظ به یکی از هجاهای کلمه داده می شود . یعنی یکی از هجاهای کلمه براثر تکیه ی قوی تر وموکدتر تلفظ می شود .

(۶) نیما یوشیج ( ۱۲۷۴ – ۱۳۳۸ خورشیدی ) بنیانگذار شیوه یی نو در شعر فارسی .