با سلام و عرض ارادت خدمت هم ترانه های عزیز

بزرگان موسیقی ایران

نگاهی به زندگی و آثار استاد حسین دهلوی

علاءالدین حسینی؛سال ها پیش، زمانی که دنبال منابعی برای آموزش ملودی های کودکان برای هنرجویان خردسال موسیقی ایرانی بودم، به کتابی دست یافتم که بیش از هرچیز نام مولف و گردآورنده آن موجب تعجبم شد. حسین دهلوی مجموعه یی با عنوان «نغمه های کودک» را با اشعار محمدتقی کهنمویی تهیه و تدوین کرده بود که به زعم من پس از گذشت بیش از سی سال از چاپ آن هنوز هم می تواند یکی از منابع مهم در زمینه موسیقی کودک باشد. پیش از این حسین دهلوی را به عنوان استاد موسیقی ملی ایران می شناختم و اکنون وجه دیگری از فعالیت های هنری او برایم نمایان می شد.

حسین دهلوی متولد هفتم مهر ۱۳۰۶ در تهران است. آموزش موسیقی را در پنج سالگی نزد پدرش معزالدین دهلوی که از شاگردان شهنازی بود آغاز کرد. اما این فراگیری به جهت سخت بودن روش آموزش در این سن و سال نیمه تمام ماند تا زمانی که مادر با مشاهده علاقه فرزند، در ۹ سالگی مجدداً شروع آموزش نزد پدر را پیشنهاد کرد و بدین ترتیب بود که او دوره اول ویولن را نزد پدر فراگرفت و سپس دوره دوم (ردیف راست کوک) را نزد ابوالحسن صبا گذرانید و وارد هنرستان موسیقی شد و از آن پس به فراگیری علمی موسیقی گرایش پیدا کرد(به اعتقاد او با تغییر شیوه زندگی ایران قدیم، باید شیوه جدید ارتباط و شیوه جدیدی از مناسبات گوناگون در زندگی ایجاد شود. از این رو گرایش از موسیقی تک صدایی به موسیقی گروهی اجتناب ناپذیر است). در ادامه توسط روبیک گریگوریان رئیس وقت هنرستان به حسین ناصحی معرفی می شود و هارمونی، کنترپوان و اصول آهنگسازی را از او فرا می گیرد. با ورود پروفسور توماس کریستین داوید (استاد اتریشی) به دعوت دانشگاه تهران، دهلوی آموزش آهنگسازی را نزد او ادامه می دهد و در همین کلاس ها است که ایده اپرانویسی در او شکل می گیرد.

دهلوی فارغ التحصیل آهنگسازی از هنرستان عالی موسیقی است (۱۳۳۹). او در دوره هنرستان با همکاری ابوالحسن صبا ارکستر شماره یک هنرهای زیبا را راه اندازی کرد و در همین دوره چند اثر از آثار صبا را برای ارکستر تنظیم کرد. پس از درگذشت صبا (۱۳۳۶) رهبری این ارکستر که بعداً ارکستر صبا نامیده شد به دهلوی واگذار شد و در همین دوره شاخه های ۲ ، ۳ و ۴ نیز به آن افزوده شد. این ارکسترها از زمان افتتاح تلویزیون ایران (۱۳۳۷) به صورت هفتگی در تلویزیون به اجرای برنامه پرداختند که در ایجاد شناخت موسیقی بین مردم بسیار موثر بود. (کاری که هم اکنون به آن توجه نمی شود.)

دهلوی در سال ۱۳۴۱ (پس از مهدی مفتاح و قبل از مصطفی کمال پورتراب) به ریاست هنرستان موسیقی ملی برگزیده شد و تا فروردین ۱۳۵۰ در این مقام باقی بود و در این تاریخ به واسطه اشتغالات هنری از ریاست هنرستان استعفا داد و دو سال برای تکمیل معلومات و مطالعات هنری به آلمان و اتریش سفر کرد. دهلوی در مدت ده سال تصدی هنرستان به خوبی این سازمان آموزشی را اداره کرد و نظم، تحول و جهشی در هنرستان پدید آورد. او خود در دوره دوم هنرستان رشته های تئوری موسیقی ایران، تلفیق شعر و موسیقی، فرم موسیقی ایران، هارمونی و ارکستر را شخصاً درس می داد. ضمناً از سال ۱۳۴۱ عضویت شورای موسیقی هنرهای زیبا و وزارت فرهنگ و هنر وقت را بر عهده داشته است.۱

دهلوی برای نظم و انضباط اجتماعی اهمیت فراوانی قائل است. او معتقد است آموزش موسیقی به کودکان و همکاری آنان در قالب یک گروه نظم را به آنها بهتر می نمایاند و همین نظم بعدها موجب خواهد شد تا افرادی منظم و وظیفه شناس بار بیایند. در دوره ریاست در هنرستان نیز در ایجاد انضباط و سامان بخشیدن به کارهای هنرستان کوشش های تازه به عمل آمد که از آن جمله بایستی به دقت بیشتر در انتخاب هنرجویان، برگزاری سه کنسرت در ماه با شرکت ۳۰ نفر از هنرجویان در تالار هنرستان (این کار به منظور ایجاد زمینه حضور هنرجویان در جمع انجام می شد)، ساخت سنتور کروماتیک معمولی و سنتور کروماتیک، اعطای بورس تحصیلی به هنرجویان، انتقال هنرستان آزاد موسیقی ملی به هنرستان موسیقی ملی و… اشاره کرد.۲

دهلوی در سال ۱۳۳۸ سفیر صلح بین دو دولت ایران و افغانستان شد. دو کشور همسایه اختلافاتی بر سر رود هیرمند داشتند و این اختلافات شاید می توانست مشکلات جدی بین دو کشور ایجاد کند. دهلوی به عنوان سفیر صلح قطعه یی بر روی شعری از خلیل الله خان خلیلی- شاعر افغان – (با مطلع شب اندر دامن کوه، درختان سبز و انبوه) ساخت که به وسیله ارکستر شماره یک هنرهای زیبا اجرا شد. نتیجه کار آنچنان مطلوب نظر موسیقیدانان افغان واقع شد که چندتن از آنان قطعات ساخته شده خود را تسلیم دهلوی کردند. حاصل این همکاری قطعه «نغمه دوستی» برای ۱۰ تار و ارکستر بود.۳

دهلوی از سال ۱۹۷۶ تصنیف اپرای مانا و مانی را به مناسبت سال جهانی کودک (۱۹۷۹) آغاز کرد. ساخت این اثر سه سال به طول انجامید که به خاطر محدودیت های استفاده از صدای خواننده زن تا به حال به اجرا درنیامده و فقط موسیقی سازی آن در خرداد ۱۳۷۹ با همت و رهبری علی رهبری با ارکستر فیلارمونیک اسلواکی در شهر براتیسلاو اجرا و ضبط شده است.

دهلوی همواره به نوآوری در زمینه های مختلف اندیشیده است. تدوین متد تنبک به وسیله او و جمعی دیگر شامل حسین تهرانی، مصطفی پورتراب، فرهاد فخرالدینی و هوشنگ ظریف (به عنوان شاگرد حسین تهرانی) برای ارتقای جایگاه تنبک در موسیقی ایرانی و تسهیل آموزش این ساز، توجه به ساخت سنتور کروماتیک برای جبران نقیصه کوک این ساز برای استفاده در ارکستر از جمله این مواردند.

● نگاهی به آثار منتشرشده

درعمده آثار دهلوی که با نگرشی بر موسیقی ملی ایران ساخته شده اند، در کنار گروه سازهای زهی (متشکل از ویولن های اول و دوم، ویولا، ویولنسل و کنترباس) و بادی چوبی (عمدتاً شامل فلوت، ابوا، کلارینت و کلارینت باس) یک گروه از سازهای مضرابی ایران (شامل سنتور، تار و عود) نیز قرار می گیرند. در این آثار خصوصیات دستگاه ها و آوازهای ایرانی از جمله ربع پرده ها و گرایش های درجات مختلف گام ها دقیقاً رعایت می شوند. در غالب این آثار اجرای ربع پرده ها که خاص موسیقی ایرانی است به سازهای زهی و بادی چوبی نیز واگذار شده اند که گوش نوازنده بایستی دقیقاً با موسیقی ایرانی آشنا باشد و بخصوص اجرای آنها در سازهای بادی که عملاً فاقد این فواصل هستند دشوارتر است و نوازنده بایستی این فواصل را ازطریق تغییر طول لوله صوتی با لب های خود ایجاد کند. دهلوی در هارمونیزاسیون و تنظیم این قطعات از شیوه خاص خود استفاده کرده است و اصولاً تا به حال نیز روش جامع و مدونی برای این کار ارائه نشده است.

یکی از دو آلبوم منتشرشده از آثار استاد دهلوی۴ شامل چند قطعه با خصوصیات ذکرشده است. نخستین اثر دهلوی در زمینه ارکستر موسیقی ملی «سبک بال» در سال ۱۳۳۲ براساس موتیف کوتاهی ملهم از قطعه قاسم آبادی ساخته ابوالحسن صبا در شور تصنیف شده است. این اثر در آلبوم مذکور با کیفیت ضبط زنده همان زمان ارائه شده است. «کنسرتینو برای سنتور و ارکستر» دیگر اثر این آلبوم حاصل همکاری مشترک دهلوی با فرامرز پایور است. این اثر که در سال ۱۳۳۷ تصنیف شده شامل آواز بیات اصفهان، دستگاه همایون (گوشه لیلی و مجنون)، چهارمضراب چهارگاه و دستگاه ماهور است. گوشه لیلی و مجنون پس از بیان ارکسترال به صورت سولو توسط پایور اجرا می شود. این بخش از اثر معادل کادنزا در موسیقی دوره رمانتیسیسم است که در خلال آن نوازنده ویرتئوز (ماهر) فرصت هنرنمایی پیدا می کند. در اینجا سولوی سنتور به عنوان رابط بین آواز بیات اصفهان و دستگاه چهارگاه عمل می کند.

دهلوی تجربیات بسیاری در تلفیق شعر و موسیقی ایرانی دارد و چنان که گذشت، تدریس این دروس را در هنرستان نیز برعهده داشت. آثار «گفت وگوی دل» در شور (۱۳۳۶) و «فروغ عشق» در بیات اصفهان حاصل تجربیات آهنگساز در این زمینه است.

گفت وگوی دل روی سه دوبیتی از باباطاهر ساخته شده که اجرای آن در سال ۱۳۶۹ برعهده صدیق تعریف بوده است. استفاده از تحریر یا غلت به خوبی در قالب اثر جا افتاده است و توجه به هجاها و شدت و ضعف آنها از خصوصیات هر دو اثر است. «فروغ عشق» برای ارکستر و صدای آلتو(خواننده زن) تنظیم و در آلبوم حاضر با صدای زند ه یاد حسین سرشار ضبط شده است. «فانتزی برای گروه تنبک و ارکستر» (۱۳۳۷) براساس گروه نوازی های ابتکاری حسین تهرانی تصنیف شده است. در این اثر شاید برای نخستین بار تنبک به عنوان یک ساز و حتی یک گروه سازی مستقل در کنار سازهای دیگر قرارگرفته است. قطعه در دستگاه چهارگاه آغاز و سوال و جواب های زیبایی بین ارکستر و تنبک انجام می گیرد. در اجرای این آلبوم بخش گروه نوازی و تک نوازی تنبک توسط محمد اسماعیلی انجام شده است.

دهلوی قطعاتی از ابوالحسن صبا را نیز برای ارکستر تنظیم کرده است. «به یاد صبا» (برگرفته از قطعه «به یاد گذشته» در دشتی – ۱۳۳۷)، «شوشتری» (چهارمضراب برای ویولن و ارکستر-۱۳۳۸) و نغمه ترک (براساس قطعه دوضربی بیات ترک) از آن جمله اند.

دیگر اثر منتشرشده دهلوی اجرای ۱۵ قسمت از اپرای ۲۶ قسمتی «بیژن و منیژه» است که دهلوی در فاصله سال های ۵۴-۵۳ براساس داستان شاهنامه فردوسی تصنیف کرده است. این اثر در آبان ماه ۱۳۵۴ به رهبری زنده یاد حشمت سنجری در تالار رودکی اجرا شده است. نسخه موجود، حاصل اجرای ارکستر سمفونیک رادیو وین به رهبری توماس کریستین داوید است. «بیژن و منیژه» اثر ارکستری عظیمی است که تقریباً تمام سازهای ارکستر سمفونیک را به خدمت گرفته است. برعکس آثاری که قبلاً ذکر شد، در این اثر از ساز ایرانی به غیر از تنبک در بخش «مجلس آرایان» که اسماعیل واثقی آن را اجرا کرده است، خبری نیست و مستقیماً نیز به دستگاه ها و گوشه های موسیقی ایرانی پرداخته نشده است. دهلوی در بروشور اثر می نویسد؛ «برای بیان موسیقایی این قطعه نظر بر آن نبوده است که از زیر و بم موسیقی ایران بهره گرفته شود… این داستان مربوط به عهد باستان زمان فردوسی است و جایز به نظر نمی رسد که چنین موضوعی با حال و هوای موسیقی کنونی ایران بیان شود. با وجود این کوشش شده است کم و بیش فضایی از موسیقی ایرانی از لابه لای بعضی قسمت های آن شنیده شود.» از این بین می توان به عنوان مثال از ترکیب کلارینت و پیتسیکاتوی زهی ها در اجرای ریتم آشنای شش هشتم ایرانی در بخش «شادی دختران تورانی»، اجرای درآمد ماهور توسط فلوت در بخش «میان پرده کوتاه» و تم غالب چهارگاه در بخش های «نبرد رستم» و پایانی یاد کرد.

حسین دهلوی در کنار خلق آهنگ های مختلف، همواره به انتشار پارتیتور (نت نوشته) آثار خود نیز همت گماشته است و به جرات باید او را تنها موسیقیدان ایرانی دانست که چنین رویکردی به آثار خود دارد. «دوئو سنتور در سه گاه»، «شورآفرین در شور برای ارکستر»، «چهارنوازی مضرابی در اصفهان»، «سوئیت بیژن و منیژه برای ارکستر زهی»، «بیژن و منیژه برای ارکستر سمفونیک» (۸ قسمت)، «سرباز برای آواز گروهی و ارکستر» و… تنها بخشی از آثار چاپ شده اوست.

دهلوی در سال ۱۳۷۱ ارکستر مضرابی را تشکیل داد که صرفاً شامل سازهای مضرابی سنتور، تار، قانون، عود و بم تار (تارباس) بود. سازها به ضرورت دیویزه(تقسیم) می شوند و در کنار این سازها گروه تنبک نوازان نیز بخش کوبه یی ارکستر را تشکیل می دهد. عود و بم تار نقش باس را بر عهده دارند؛ اگرچه عود در مواقعی سازهای دیگر بخش های بالا تر را دوبله(تکرار) می کند. خوشبختانه به رغم اینکه نمونه ضبط و منتشرشده یی از آثار اجرا شده در این ارکستر وجود ندارد، پارتیتور قطعه «نخست گلبانگ مضرابی» (در بیات اصفهان) منتشر شده است. در کنسرت های مهرماه ۱۳۷۱ علاوه بر این قطعه، قطعات دیگری از جمله تصنیف قدیمی باغ تفرج (در همایون)، نغمه ترک، پیش درآمد سه گاه، پیش درآمد همایون، سرود گل، نوا و چهارمضراب دشتی (برای گروه سنتور)، گفت وگوی دل و… اجرا شد. اجراهای ارکستر مضرابی پس از این کنسرت تا دو سال پیش که به سرپرستی خانم نزهت امیری دوباره فعالیتش را ازسرگرفت، مسکوت مانده بود.

● پیوند شعر و موسیقی آوازی

در پاییز سال ۱۳۷۹ انتشارات ماهور کتاب ارزشمند «پیوند شعر و موسیقی آوازی» دهلوی را منتشر کرد که سریعاً به یک کتاب مرجع در این زمینه تبدیل شد. قبل از این نویسندگان دیگری از جمله حسینعلی ملاح نیز تالیفاتی در این خصوص داشته اند اما مطالب این کتاب تخصصی تر و کاربردی تر هستند. دهلوی این کتاب را حاصل ۴۴ سال تحقیق، تدریس و مداقه در شعر فارسی می داند. در مقدمه کتاب آمده است؛ «مخاطبان این کتاب بیشتر کسانی هستند که زبان آنها فارسی است و سالی چند در موسیقی کار کرده اند و در مورد مبانی این هنر آگاهی لازم را دارند و مایلند در زمینه تصنیف قطعات آوازی- برروی شعر فارسی- اطلاعات لازم را به دست آورند.» دهلوی در خلال بخش های کتاب به مباحث کلیدی همچون روش های پیوند شعر و موسیقی، انواع هجاها، برابریابی وزن کلام در موسیقی آوازی، میزان بندی ریتم اشعار کلاسیک فارسی، میزان بندی های مختلف برای یک شعر، چگونگی کاربرد تکیه کلمات در جمله های آوازی، موسیقی آوازی کودکان و… می پردازد و انصافاً حق مطلب را ادا می کند. ارائه نمونه هایی از آثار خود آهنگساز نیز در تفهیم مطالب بسیار موثر است.خدمات استاد حسین دهلوی به فرهنگ و موسیقی ایرانی بسیار فراتر از آن چیزی است که گفته شد و شاید ایران و جامعه موسیقی آنچنان که باید، حق او را ادا نکرده است.

در سال ۱۳۸۲ در سومین دوره همایش چهره ماندگار از او تقدیر شد. این تقدیر هرچند دیرهنگام شاید نشانه قدردانی از گوشه یی از خدمات او باشد، اما استاد از عدم وجود حمایت های دولتی گله مند است؛«در اغلب کشورهای دنیا دروس موسیقی را در مقاطع پیش دبستانی، متوسطه و عالی آموزش می دهند زیرا بر این باورند که مردم با موسیقی رشد روحی و معنوی و فکری می کنند… درحالی از پرداختن به موسیقی در مقاطع پیش دبستانی برای کودکان و آرزوی تدریس این درس ارزشمند الهی در مدارس صحبت می کنم که هنر بسیاری از نوازندگان برجسته، آهنگسازان و موسیقیدانان به دلیل عدم حمایت دولت از موسیقی و پایین آمدن کارهای اجرایی به دلایل روشن، در حال خاموش شدن و از بین رفتن است.»

ای کاش می شد بیشتر به فکر فرهنگ بزرگمان و بزرگان فرهنگمان باشیم.
پی نوشت ها؛
۱-برگرفته از کتاب «تاریخچه هنرستان و هنرکده موسیقی ملی ص-۵۵ نوشته ابراهیم صفایی-تهران ۱۳۵۵
۲- همان – صص ۳۳-۳۱
۳- به نقل از مصاحبه با اعتماد
۴- آثاری از حسین دهلوی – ماهور